Ο καθηγητής Χρηστομάνος σημείωνε ότι θάβονταν ανώνυμα κατά δεκάδες ολόγυμνοι, ανυπόδητοι και βρόμικοι!
Από τον Ελευθέριο Σκιαδά
Σωριασμένα ανυπόδητα γυμνά και ακάθαρτα πτώματα μεταφέρονταν με άμαξες και θάβονταν ομαδικά στο στρατιωτικό νεκροταφείο. Θάβονταν ανώνυμα, ώστε δεν μπορούσαν να τους βρουν για να τους κλάψουν ακόμη και οι δικοί τους. Στρατιώτες γριπιασμένοι μεταφέρονταν κατά εκατοντάδες στην πρώτη γραμμή χωρίς φροντίδα και φάρμακα. Οι ασθενείς από γρίπη κοιμούνταν πάνω στο χώμα ή στο τσιμέντο.
Είναι μόνον μερικές από τις εικόνες που μας παραδίδει το ανέκδοτο σημειωματάριο του καθηγητή Ιατρικής του Πανεπιστημίου Αθηνών Αντώνη Χρηστομάνου (1871-1933) για όσα συνέβησαν στη Θεσσαλονίκη πριν από περίπου έναν αιώνα, τον Σεπτέμβριο – Οκτώβριο 1918, όταν ξέσπασε η πανδημία γρίπης. Δεν έχει αποκαλυφθεί έως σήμερα, σε όλο το μέγεθος, τι πράγματι συνέβη στην Ελλάδα με την ισπανική γρίπη το 1918. Τα πλέον δραματικά γεγονότα φαίνεται πως έλαβαν χώρα στον Στρατό, όπου μεταξύ άλλων υπήρχαν διαταγές για μη δημοσιοποίηση στοιχείων. Ο Αντ. Χρηστομάνος βρέθηκε στη Θεσσαλονίκη, εν μέσω δραματικών συνθηκών, οι οποίες επέτρεπαν να εξαπλώνεται η γρίπη που άφησε και στην Ελλάδα χιλιάδες θύματα, με πολλά εξ αυτών να προέρχονται από τον Στρατό.
Ο Αντ. Χρηστομάνος από το 1912 κατείχε την έδρα της Γενικής Πειραματικής Παθολογίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και στη συμπρωτεύουσα κλήθηκε προφανώς για να βοηθήσει στην οργάνωση της δραματικής κατάστασης. Μαζί του βρέθηκε στη Θεσσαλονίκη και ο κατά δέκα χρόνια νεότερός του, επίσης καθηγητής της Ιατρικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών και καταγόμενος από την Κεφαλλονιά, Σπυρίδων Λιβιεράτος (1881-1962). Οι δυο τους συνυπέγραφαν εκθέσεις που περιέγραφαν την κατάσταση που υφίστατο στο στράτευμα.
Δεν έχει μέχρι σήμερα καταγραφεί το γεγονός ότι η γρίπη χτύπησε σκληρά στρατιωτικές μονάδες της Θεσσαλονίκης. Η κατάσταση φαίνεται πως οξύνθηκε στις αρχές Σεπτεμβρίου. Τότε ο Αντ. Χρηστομάνος αισθάνεται την ανάγκη να απευθυνθεί προς τη Διεύθυνση της Υγειονομικής Υπηρεσίας του Γενικού Στρατηγείου και να ζητήσει περισσότερο σεβασμό στους νεκρούς στρατιώτες! Αντίγραφο επιστολής που περιλαμβάνεται στο ανέκδοτο Ημερολόγιό του περιγράφει όσα δραματικά συνέβαιναν στη Θεσσαλονίκη.
Οι νεκροί άνδρες μεταφέρονταν στο νεκροταφείο από τις οκτώ το πρωί μέχρι τις τρεις το μεσημέρι κάθε μέρα ακάθαρτοι, ανυπόδητοι και γυμνοί. Το πολύ πολύ να φορούσαν μια λινοστολή. Λίγο πριν από την κηδεία ο νεκροτόμος αντέγραφε στο φύλλο νοσηλείας που του έφερναν τα ονόματα των διάφορων νεκρών σε κομμάτια χαρτιού και τα τοποθετούσε ανά ένα κάτω από το κάλυμμά ενός οιουδήποτε φερέτρου ή πάνω στο πτώμα χωρίς καμιά εξακρίβωση της ταυτότητας του νεκρού.
Ακολουθούσε ομαδική κηδεία, με τα πτώματα να σωριάζονται σε νεκροφόρο άμαξα, ανά τέσσερα έως έξι, από ιερέα που δεν είχε αντίληψη των υψηλών καθηκόντων του. Στο νεκροταφείο ο νεκροθάφτης μάζευε τα κομμάτια χαρτιού και ενταφίαζε τους νεκρούς τυχαία αντιγράφοντας, συνήθως την επόμενη ημέρα, τα ονόματα στο βιβλίο του νεκροταφείου. Στην αντιγραφή δεν τηρούσε κάποια σειρά. Οπότε γνώριζε τις περισσότερες φορές ποιοι νεκροί είχαν μεταφερθεί εκείνη την ημέρα, αλλά ήταν πλέον εντελώς άγνωστο που είχε τοποθετηθεί καθένας εξ αυτών.
Μ.Η.Τ. 232120