Δεν είναι δυνατό να υπάρξει συμβιβασμός ή χάρη ή αμνηστία σε περίπτωση σφετερισμού της εξουσίας
Χρυσόθεμις: «Ενας λόγος είναι, αυτή πως τον πατέρα τον δικό σου και δικό μου είδε στο φως πως ήρθε, και δεύτερη φορά μαζί της ζούσε∙ έπειτ’ αυτός το σκήπτρο πήρε, που ο ίδιος μια φορά φορούσε, και τώρα ο Αίγισθος, και στην εστία τόμπηξε∙ κι απ’ αυτό φύτρωσε επάνω βλαστάρι φουντωμένο κι ήσκιωσε με τούτο τη χώρα των Μυκηναίων όλη πέρα – πέρα. Τέτοια κάποιον άκουσα να ‘μολογάη, που ήτανε μπροστά, όταν αυτή στον ήλιο τόνειρο εκμυστηρευόταν. Περισσότερα απ’ αυτά δεν ξέρω, εκτός όπου με στέλλει από τον φόβο αυτόν∙ για τους θεούς λοιπόν τους πατρικούς μας εμένα να μ’ ακούσης κι απ’ ασκεψιά μην πέσης. Γιατί αν μ’ αποδιώξης θάρθης ύστερα γυρεύοντας, όταν πια το κακό θα σ’ εύρη».
Σοφοκλέους «Ηλέκτρα», Απαντα Αρχαίων Ελλήνων Συγγραφέων, στ. 417-430, εκδόσεις Πάπυρος, σελ. 59
Οπως ήδη αναφέρθηκε την περασμένη εβδομάδα στην παρούσα στήλη, ο Αισχύλος στη γ’ στροφή του πρώτου χορικού του «Αγαμέμνονα» ορίζει τα δυσάρεστα όνειρα ως… παιδαγωγικού τύπου μηνύματα που στέλνει ο ίδιος ο Θεός στους θνητούς με σκοπό να μας γλιτώσει από περιττά βάσανα και ανόητες δαπάνες χρόνου.
Ο Σοφοκλής, που γενικά θεωρείται πιο «προσγειωμένος» και κατά τι λιγότερο «μεταφυσικός» από τον μύστη των Ελευσινίων Αισχύλο, εδώ τον ξεπερνά στη μεταφορά της αίσθησης θρησκευτικού… ντετερμινισμού.
Στο χωρίο που παρατέθηκε στην αρχή του κειμένου διαβάσαμε το όνειρο της Κλυταιμνήστρας, που μεταφέρει στη διψασμένη για εκδίκηση Ηλέκτρα η δειλή αδελφή της Χρυσόθεμις. Αυτό δεν είναι μάθημα των δυσαρεστημένων θεών στη συζυγοκτόνο. Ετυμηγορία είναι και μάλιστα οριστική.
Το σύμβολο της εξουσίας είναι το σκήπτρο, που αφαιρέθηκε από τον νόμιμο βασιλέα Αγαμέμνονα την ίδια στιγμή που κόπηκε με βία το νήμα της ζωής του από τη γυναίκα του και τον εραστή της. Ο Αγαμέμνων το παίρνει ξανά στα χέρια του, το μπήγει στην εστία και ο βλαστός του σκίασε το σύνολο της μυκηναϊκής γης. Αρα το βλαστάρι του, ο γιος του, ο νόμιμος διάδοχος, θα κυβερνήσει τη χώρα.
Η Κλυταιμνήστρα έχει αντιληφθεί άριστα το προμήνυμα της Νεμέσεως και αποπειράται να άρει το βάρος της Μοίρας της αφηγούμενη το δυσάρεστο (για εκείνην) όνειρο στον Ηλιο. Προσπαθεί να «κάψει» το σκοτεινό για εκείνη θεϊκό «σενάριο» εκθέτοντάς το στο φως.
Το όνειρο το ερμήνευσε εύστοχα, φυσικά και ο Χορός, που αποφαίνεται στους στίχους 477-484: «Ερχεται η θεία δίκη η προμηνύτρα, που φέρνει στα χέρια της τη νίκη. Θ’ αρχίσει το κυνήγι, τέκνο, όχι σε πολύν καιρό. Μέσα μου γεννήθηκε θάρρος, σαν ακούω τώρα δα ονείρατα που σκόρπιασαν γλυκάδα∙ γιατί ποτέ δεν λησμονεί ο άναξ των Ελλήνων».
Εξουσία και νόμος
Στο αρχαίο ελληνικό δράμα υπάρχει το (όχι και τόσο παράδοξο) σχήμα όπου το όνειρο κρίνει τους ανθρώπους και εκείνοι υποχρεούνται να ερμηνεύσουν την… κρίση του, που ταυτίζεται με εκείνη των θεών. Επίσης το ζήτημα της πολιτικής εξουσίας και η σύννομη κατοχή της δεν απασχολούν μόνο τους πολίτες αλλά και τους ενοίκους των ολύμπιων δωμάτων. Οι θεοί δεν διόριζαν τους βασιλείς. Απλά επέβλεπαν αν η διαδοχή γινόταν καταπώς έπρεπε. Ενα από τα «εργαλεία» που αξιοποιούσαν οι τραγικοί για να περάσουν στους θεατές αλήθειες για την εξουσία και νουθεσίες για τη διαχείριση των κοινών ήταν το πρόσωπο του Αγαμέμνονα.
Στο συμβολικό του πρόσωπο προσέθεσαν και τα σύμβολα των ονείρων, για να καταδείξουν την έκταση της επιρροής που έχει η εξουσία στην καθημερινότητα των ανθρώπων. Η εισπήδηση της προσωπικότητας των επικεφαλής της πολιτικής στον υλικό και πνευματικό βίο μας είναι μεγαλύτερη από εκείνην που φανταζόμαστε. Υπό μίαν έννοια η πραγματικότητά μας είναι κατά ένα μεγάλο ποσοστό αποτέλεσμα των πράξεων και των παραλείψεων των ηγετών μας.
Ο Σοφοκλής με το προαναφερθέν απόσπασμα και το όνειρο της Κλυταιμνήστρας θέλει να μας καταστήσει σαφές ότι δεν μπορεί να υπάρξει συμβιβασμός ή χάρη ή αμνηστία σε περίπτωση σφετερισμού της εξουσίας. Ο λαός, όπως υποδεικνύει διά του Χορού ο Σοφοκλής, οφείλει να επέμβει: «Θάρθη με πολλά πόδια και πολλά χέρια κρυμμένη σε φοβερά καρτέρια η χαλκόποδη Ερινύς» (στ. 489-491). Πολλά πόδια και πολλά χέρια μπορεί να έχουν οι Ερινύες, τα γεννήματα που προέκυψαν από το αίμα που έρρευσε από τα ακρωτηριασμένα όργανα του Ουρανού, αλλά περισσότερα έχουν οι μάζες των ανθρώπων που κομίζουν τη Δίκη όταν παύει να επιβάλλεται δικαιοσύνη.
Ο νοών νοείτω…
Παναγιώτης Λιάκος
Μ.Η.Τ. 232120