Tα δύο φωτεινά όπλα

{Από το περιοδικό «δ» που κυκλοφορεί με την «κυριακάτικη δημοκρατία»}

Δύο σπάνιες εκκλησίες, συμπτωματικά και οι δύο στο όνομα της Αγίας Φωτεινής, κοσμούν τον ελληνικό χώρο με την αρχιτεκτονική ιδιορρυθμία τους. Η μία σύγχρονη, η άλλη 1.500 ετών. Η Αγία Φωτεινή θεωρείται μεγαλομάρτυρας και έχει το προσωνύμιο Σαμαρίτιδα. Η μεγαλοπρεπέστερη εκκλησία της είναι στην Αγία Σμύρνη, όπου είναι και πολιούχος του δήμου. Η μνήμη της γιορτάζεται στις 26 Φεβρουαρίου και ήταν μια γυναίκα που στην αρχή της ζωής της είχε έκλυτο βίο. Κάποια στιγμή συναντήθηκε με τον Χριστό, έπειτα από διεξοδική συζήτηση που είχε μαζί του βαφτίστηκε χριστιανή παίρνοντας το όνομα Φωτεινή και έγινε ιεραπόστολος και στην Αφρική και στη Ρώμη. Είχε μαρτυρικό θάνατο στα χρόνια του Νέρωνα και ανακηρύχτηκε αγία.

Ας ταξιδέψουμε τώρα στα Δωδεκάνησα, στη μοναδική και ανεπανάληπτη Κάρπαθο. Ο μύθος λέει ότι οι πρώτοι κάτοικοι του νησιού έκλεψαν τους Ολύμπιους θεούς, τους πήγαν στο νησί τους και ονομάστηκαν Αρπάθεοι. Αργότερα αυτό άλλαξε σε Καρπάθιοι. Αλλαξε πολλά ονόματα στο πέρασμα του χρόνου, όπως Τετράπολις, Ανεμόεσσα, ενώ τον Μεσαίωνα οι Λατίνοι την αποκαλούσαν Σκάρπαντο.
Βραχώδες και βουνίσιο νησί με ωραία δάση, κοσμείται τριγύρω με μικρούς κολπίσκους. Στον απάνεμο κόλπο που λέγεται Πηγάδια, καθώς εκεί υπήρχαν πηγάδια από τα οποία τα καράβια ανεφοδιάζονταν με νερό, κατά την αρχαιότητα υπήρχε ένας ναός που ακόμη δεν έχει προσδιοριστεί αν ανήκε στον Απόλλωνα ή στον Δία. Περίπου τον 5ο αιώνα, στα ερείπια του αρχαίου ναού και με τη χρήση των μαρμάρων του ανεγέρθη χριστιανικός ναός στο όνομα της Αγίας Φωτεινής. Τρεις κολόνες σώζονται όλες και όλες από τον αρχαίο ναό και μαρμάρινες πλάκες σκαλισμένες με επαναλαμβανόμενα μοτίβα χωρίζουν το ιερό από τον κυρίως ναό. Δεν υπάρχει πλέον εξωτερικός τοίχος, ούτε σκεπή.

Οταν πριν από χρόνια βρέθηκα εκεί, στον ναό της Αγίας Φωτεινής της Αφωτης, είπα πως θα ήθελα να ακούσω τη θεία λειτουργία στην εκκλησία χωρίς τοίχους, όπου το ιερό ενώνεται με την απεραντοσύνη της θάλασσας και στο πίσω μέρος ο πρόναος ενώνεται με τις παρυφές του μικρού βουνού. Εχει μια μοναδικότητα η Αγία Φωτεινή στα Πηγάδια. Η τοποθεσία της λέγεται Αφωτη και λόγιοι της Καρπάθου εξηγούν ότι η επαναληψιμότητα της λέξης «Φωτεινή» κόπηκε και βγήκε το Αφωτη. Ετσι την έλεγαν στην αρχαία εποχή και έμεινε σαν τοπωνύμιο.

Το να πας στην Κάρπαθο δεν είναι το ευκολότερο πράγμα του κόσμου. Είναι ένα από τα ωραιότερα νησιά της Δωδεκανήσου. Φιλόξενο, με εξαιρετικό τοπίο και με πάρα πολύ αρχαία ιστορία. Χωρισμένη από το μικρό νησί της Σαρίας, όπου εκεί βρισκόταν η αρχαία πόλη της Νίσυρου. Το ορεινό χωριό της Ολύμπου, με τα βυζαντινά έθιμα που συντηρούνται έως σήμερα, τους κανακάρηδες, τις κανακάρες και τις νεαρές κοπέλες, που τις γιορτές ντύνονται με κολιέ γεμάτα χρυσά πεντόλιρα, είναι ένα αξιοθέατο αμύθητης ομορφιάς.

Ομως ξέφυγα από το θέμα μου. Ας οδηγηθούμε στη σύγχρονη Αγία Φωτεινή, στην καρδιά της Πελοποννήσου, λίγο έξω από την Τρίπολη, στην Αρχαία Μαντινεία. Ενα πέτρινο αρχιτεκτονικό παράδοξο με μοναδική ομορφιά στεγάζει τον ναό της Αγίας Φωτεινής, με ένα σύμπλεγμα ρυθμών που ξεκινάει από την Αρχαία Ελλάδα, ταξιδεύει στις ανατολικές θρησκείες, πηγαίνει στη Ρώμη και φτάνει στο Βυζάντιο. Εργο του αρχιτέκτονα Κώστα Παπαθεοδώρου, ζωγράφου και αγιογράφου, μαθητή του Δημήτρη Πικιώνη. Για τον ίδιο είναι ένα έργο ζωής που χτίστηκε με την ύλη της γης. Τούβλα, πέτρες, χώμα, βράχοι, μάρμαρα. Δεν υπάρχει ίχνος τσιμέντου πουθενά. Δεν χρησιμοποιήθηκε πουθενά υψηλή τεχνολογία. Οπως ο ίδιος ο αρχιτέκτονας ομολογεί, πολλές φορές έκανε παράβαση του αρχικού σχεδίου, επειδή έτσι τον «οδηγούσαν» το φυσικό τοπίο και τα χρώματα της φύσης. Ανάλογα με τη γωνία που τον κοιτάς, είναι ναός βυζαντινός ή ρωμαϊκό κτίριο. Κάπου βλέπεις την απαρχή μιας παγόδας και στην άλλη γωνία γίνεται βυζαντινός ναός.

Μια ανείπωτη ομορφιά, που κοσμεί την αρχιτεκτονική της Ελλάδας και μου θυμίζει πολύ το σκεπτικό και τον τρόπο δημιουργίας του Γκαουντί. Γκαουντί και Παπαθεοδώρου, αρχιτέκτονες εσωστρεφείς, μονόχνοτοι, μοναχικοί άνθρωποι που τους έκαιγε η δημιουργία του μοναδικού έργου τους. Δεν τον γνώρισα ποτέ τον Παπαθεοδώρου, αν και θα το ήθελα πάρα πολύ. Κατηγορήθηκε από ορισμένους για ασέβεια, η σκληροπυρηνική και μονόχνοτη χριστιανική άποψη θεώρησε βεβήλωση του χριστιανισμού την ποικιλία ρυθμών του ναού. Πράγμα εντελώς αβάσιμο, μια και ο Παπαθεοδώρου είναι βαθιά πιστός στον Θεό. Το έργο τούτο είναι δημιούργημα του Μαντινειακού Συνδέσμου, όπου με πολύ θάρρος δέχτηκαν τα σχέδια. Ακόμη και το εσωτερικό του ναού είναι πρωτότυπα διακοσμημένο. Οι αγιογραφίες δεν θυμίζουν την Κρητική ή Βυζαντινή Σχολή, αλλά οι άγιοι απεικονίζονται με πρόσωπα λαϊκών ανθρώπων της περιοχής, πράγμα που σόκαρε. Οι λαϊκές αυτές αγιογραφίες, που αιωρούνται ανάμεσα στην άποψη του Θεόφιλου και την αγιογραφία, σου δημιουργούν μια άνεση στη σχέση σου με το θείο. Θεωρώ ότι τούτες οι δύο Αγίες Φωτεινές, η Αφωτη της Καρπάθου και η Φωτεινή της Μαντινείας αποτελούν ένα ισχυρό όπλο της παγκοσμιότητας και της διηνεκούς ύπαρξης του χριστιανισμού στον πλανήτη μας.

Ηλίας Μαμαλάκης