Παύλος Μελάς

Σε κλαίει ο λαός,
πάντα χλωρό να σειέται το χορτάρι
στον τόπο που σε πλάγιασε το βόλι ω παλληκάρι

Έτσι αρχίζει ο ποίημα του Εθνικού ποιητού μας Κωστή Παλαμά, για τον Παύλο Μελά. Το ποίημα αυτό, στις μέρες μας μελοποιήθηκε από τον Γιάννη Σπανό και το απέδωσε η Δήμητρα Γαλάνη στην ταινία «Παύλος Μελάς».

• Tου Χρήστου Μπολώση

Ο Παύλος Μελάς, η εμβληματικότερη μορφή του Μακεδονικού Αγώνα, γεννήθηκε στις 29 Μαρτίου του 1870 στην Μασσαλία, ενώ η καταγωγή της οικογενείας του ήταν από τον Παρακάλαμο Πωγωνίου. Αποφοίτησε από την Σχολή Ευελπίδων, ονομασθείς Ανθυπολοχαγός Πυροβολικού, το 1891. Από νωρίς αναμείχθηκε στο Εθνικό Κίνημα, ενώ το 1894, έγινε βασικό στέλεχος της Εθνικής Εταιρείας και αγωνίστηκε για την διάδοση των σκοπών της. Πήρε μέρος στον Ελληνοτουρκικό Πόλεμο του 1897, ως Ανθυπολοχαγός. 

Ο Μακεδονικός Αγώνας, μία ιδιόρρυθμη μορφή πολέμου, αφού οι δύο αντίπαλοι, Έλληνες και Βούλγαροι, πολεμούσαν μέσα στον Οθωμανικό Κράτος, ουσιαστικά άρχισε το 1899 και περνώντας από διάφορα στάδια (δημιουργία Βουλγαρικής Εξαρχίας, προπαγάνδα και διωγμοί εκ μέρους των Βουλγάρων) έφθασε στην ένοπλη μορφή του το 1903, όταν πλέον οι βούλγαροι κομιτατζήδες διεκδικούσαν την Μακεδονία και ο αγώνας τους στράφηκε καθαρά κατά των Ελλήνων.

Η Αθήνα, που μέχρι τότε τηρούσε αν όχι αρνητική, τουλάχιστον παθητική στάση και λόγω του προσφάτου Ελληνοτουρκικού Πολέμου του 1897, στον οποίο η Πατρίδα μας υπέστη συντριπτική ήττα από τους Τούρκους, άρχισε να αντιλαμβάνεται ότι «κάτι» κινείται στην Μακεδονία και θα έπρεπε πλέον να αντιμετωπισθεί ο βουλγαρικός κίνδυνος.

Ο Παύλος Μελάς, πρωτοστατεί σ’ αυτήν τη κίνηση. Η γυναίκα του Ναταλία Μελά, κόρη του Στέφανου Δραγούμη, καταγόταν από το Βογατσικό Καστοριάς. Ο αδελφός της Ίων Δραγούμης, απετέλεσε μία εξίσου σπουδαία μορφή, του Μακεδονικού Αγώνα. Παύλος και Ίων μοιράζονται την ίδια αγάπη για την Πατρίδα.

Η Αθήνα αρχίζει την αποστολή εθελοντών στην Μακεδονία, με τον Μελά να γίνεται η ψυχή αυτής της κινήσεως.

Οι τρείς πορείες του στην Μακεδονική γη, έχουν περάσει στην σφαίρα του θρύλου.

Τον Φεβρουάριο του 1904, 4 Έλληνες Αξιωματικοί, οι λοχαγοί Αναστ. Παπούλας και Αλεξ. Κοντούλης και οι ανθυπολοχαγοί Γ. Κολοκοτρώνης και Παύλος Μελάς, εισέρχονται κρυφά στην Μακεδονία, για να εκτιμήσουν την κατάσταση και να υποδείξουν πρακτικές λύσεις.

Όμως γρήγορα γίνονται αντιληπτοί από τους τούρκους, οι οποίοι σε όλη στη διάρκεια του Μακεδονικού Αγώνα ευνοούσαν τους βουλγάρους και αναγκάζονται να αποχωρήσουν.

Ο Μελάς, τον Ιούλιο του ιδίου έτους, επανέρχεται στην Μακεδονία ως ζωέμπορος, με το ψευδώνυμο Πέτρος Δέδες.

Τέλος, την νύχτα της 27 προς 28 Αυγούστου του 1904 ο Παύλος Μελάς διαβαίνει για τρίτη φορά, που θα είναι και η μοιραία, τα Ελληνοτουρκικά σύνορα. Αυτή τη φορά είναι σταλμένος από το Μακεδονικό Κομιτάτο των Αθηνών.

Τίθεται επικεφαλής ενόπλου σώματος με το ψευδώνυμο Μίκης (το μικρό όνομα του γιού του) Ζέζας (Μαύρος στην τοπική διάλεκτο ή κατ’ άλλους από παραφθορά του ονόματος της κόρης του Ζωής) ασχολείται με την οργάνωση της τοπικής άμυνας κάθε χωριού. Σε κάθε Κέντρο Άμυνας (χωριό), όριζε 3 Επιτροπές, από τις οποίες η πρώτη ήταν υπεύθυνη για την περίθαλψη και διατροφή των αποσπασμάτων, η δεύτερη για την ασφάλεια του χωριού και η τρίτη για να διαφωτίζουν τον πληθυσμό για τον σκοπό του αγώνα τους). Επίσης προσπάθησε να εκφοβίσει τους βουλγάρους και να επαναφέρει στο Πατριαρχείο πληθυσμούς, που από φόβο είχαν προσχωρήσει στην Εξαρχία

Ήταν, ουσιαστικώς, ο Αρχηγός όλων των ανταρτικών σωμάτων, που δρούσαν στις περιφέρειες Μοναστηρίου και Καστοριάς.

Ο αγώνας του τερματίσθηκε στις 13 Οκτωβρίου του 1904, στο χωριό Στάτιστα (σήμερα Μελά) της περιοχής Κορέστια της Καστοριάς, όπου βρέθηκε για ανάπαυση. Τότε προδομένος από την βουλγάρικη συμμορία του Μήτρου Βλάχου, περικυκλώθηκε από τουρκικό απόσπασμα 150 ανδρών. Μετά από δίωρη λυσσαλέα μάχη διέταξε αιφνίδια έξοδο τεθείς επικεφαλής των ανδρών του. Στην επιχείρηση αυτή τραυματίσθηκε θανάσιμα στην οσφυϊκή χώρα και πέθανε μετά από μισή ώρα στα χέρια του φίλου του, Γεώργιου Στρατινάκη. Η τελευταία του φράση πριν ξεψυχήσει, λέγεται ότι, ήταν: «Βούλγαρος να μη μείνει».

Γύρω από το σώμα του νεκρού Π. Μελά εκτυλίχθηκε μια διπλωματική επιχείρηση για την παραλαβή και ενταφιασμό του. Οι Έλληνες δεν ήθελαν να γίνει γνωστό στους Τούρκους ποιος ήταν ο νεκρός και συγκεκριμένα ότι ήταν Έλληνας αξιωματικός, διότι αυτό θα δημιουργούσε διπλωματική κρίση. Αρχικά ο νεκρός θάφτηκε από τους χωρικούς έξω από τη Στάτιστα, ενώ οι τούρκοι δεν γνώριζαν την ταυτότητά του. Αργότερα ο προεστός της Στάτιστας ονόματι Ντίνας, απεσταλμένος της Μητροπολίτη Καστοριάς Γερμανού Καραβαγγέλη ή του οπλαρχηγού Κύρου) επιχείρησε να ξεθάψει και να μεταφέρει αλλού τον νεκρό.

Στο μεταξύ όμως, ο θάνατος του Μελά, είχε μαθευτεί στην Αθήνα και η εκεί τουρκική πρεσβεία, ειδοποίησε τις τουρκικές αρχές της Θεσσαλονίκης να βρουν το πτώμα ώστε να το χρησιμοποιήσουν ως απόδειξη της Ελληνικής επέμβασης σε τουρκική επικράτεια. Έτσι, ενώ ο Ντίνας έκανε την εκταφή, εμφανίστηκε τουρκικός στρατός. Τότε έκοψε βιαστικά το κεφάλι τού νεκρού και έφυγε. Το κεφάλι, ετάφη μπροστά στην Ωραία Πύλη του Ναού της Αγίας Παρασκευής στο χωριό Πισοδέρι, ενώ οι τούρκοι πήραν το ακέφαλο σώμα και το πήγαν στην Καστοριά για αναγνώριση. Ο Γερμανός Καραβαγγέλης, που γνώριζε τα πάντα, κινητοποίησε την νεολαία της Καστοριάς που περικύκλωσε το Διοικητήριο και απαιτούσε να τους δοθεί το σώμα «κάποιου Ζέζα», που ήταν Έλληνας. Ο Μητροπολίτης, προειδοποιώντας ότι μπορεί να συμβούν ταραχές που θα έβλαπταν την ειρηνική συμβίωση Τούρκων και Ελλήνων, κατάφερε να του δοθεί το σώμα το οποίο και ετάφη στο παρεκκλήσιο των Ταξιαρχών, κοντά στο Μητροπολιτικό Μέγαρο Καστοριάς.

Ο Παύλος Μελάς, αποτέλεσε υπόδειγμα γενναιότητας και αυταπάρνησης για την απελευθέρωση της πατρίδας στην ελληνική ιστορία.

Μετά το θάνατό του, η δράση των Ελληνικών δυνάμεων έγινε πιο έντονη, περιορίζοντας τη δράση των βούλγαρων κομιτατζήδων, και επιτυγχάνοντας την ένωση Δυτικής και Κεντρικής Μακεδονίας με την Ελλάδα.

Ο Παύλος Μελάς θεωρείται σύμβολο του Μακεδονικού Αγώνα, και πολλά προσωπικά του αντικείμενα εκτίθενται τώρα στο Μουσείο Μακεδονικού Αγώνα Θεσσαλονίκης και στο μουσείο Παύλος Μελάς στην Καστοριά.

Η τρίτη και τελευταία πορεία του Παύλου Μελά στην Μακεδονία

Άσε μας κι’ εσύ ρε  Ελύτη…

Σημείωση

Μαζί με το σημερινό κείμενο, σας προσφέρουμε ένα συγκλονιστικό τραγούδι για τον Παύλο Μελά, που έχει τίτλο «Σαν τέτοια ώρα στο βουνό». Οι στίχοι  και η μουσική είναι του μεγάλου Ιωάννη Σακελλαρίδη, πατέρα του επίσης μεγάλου Θεόφραστου Σακελλαρίδη, από το έργο του «Τυρταίος». Ήταν  η εποχή (περί το 1910) που οι μεγάλοι μουσουργοί και ποιητές έγραφαν για την Ελλάδα. Είναι ένα τραγούδι που αρχίζει ζωηρά και χαρούμενα, υποδεχόμενο τον Παύλο Μελά στην Μακεδονία, για να συνεχίσει θλιβερό, αλλά άκρως μελωδικό,  όταν γίνεται γνωστή η θυσία του ήρωα. Υπάρχει και η εκδοχή ότι οι στίχοι ανήκουν στην Σοφία Χατζηπανταζή χήρα του καπετάν Χατζηπανταζή από την Σκοτούσσα Σερρών. Το τραγούδι ερμηνεύει εκπληκτικά ο Απόστολος Τσέρνος.