Ο ιστορικός Στέφαν Μακ Νιλ που πήγε με τα… πόδια από το Λίντισε της Τσεχίας στο Δίστομο (για ένα τάμα) πήρε στις πλάτες του στον αγώνα για τη διεκδίκηση των αποζημιώσεων. «Η Γκεστάμπο εκτέλεσε1.100.000 Ελληνες» δηλώνει από την Κρήτη
{Από το περιοδικό «δ» που κυκλοφορεί με την «κυριακάτικη δημοκρατία»}
Επιβλητικός, αεικίνητος, με προσωπικότητα σαρωτική, βλέμμα ευθύ και λόγο σταράτο, ο Στέφαν Μακ Νιλ είναι ο Γερμανός που έχει «τσαντίσει» τη γερμανική κυβέρνηση όσο κανείς. Μετά τη μακρά πορεία του από το Λίντιτσε της Τσεχίας στο Δίστομο -για να εκπληρώσει ένα «τάμα» για την υγεία του-, ο ιστορικός, που πήρε στις πλάτες του τον αγώνα για τη διεκδίκηση των γερμανικών αποζημιώσεων, οργώνει την Κρήτη. Τον συναντήσαμε στον Πλατανιά Χανίων, κατά τη διάρκεια της έρευνάς του, που όμοιά της δεν έχει ξαναγίνει ποτέ στην Ελλάδα. Εναν πεισματικό και δύσκολο αγώνα καταγραφής του πραγματικού αριθμού των θυμάτων στο νησί, κόντρα σε όσα έχει δηλώσει ο -συνάδελφος και συμπατριώτης του- Γερμανός ιστορικός Χάιντς Ρίχτερ και ενάντια σε όσα υποστηρίζει η Γερμανία.
«Μπορώ να σας πω ότι η γερμανική κυβέρνηση είναι απολύτως τσαντισμένη μαζί μου. Μου έκοψαν τα χρήματα από τη στιγμή που ξεκίνησα το ταξίδι μου από το Λίντιτσε. Μάλιστα, προσπάθησαν να με σταματήσουν» λέει και επιμένει να μην τον αποκαλούμε «κύριο καθηγητή», γιατί απεχθάνεται τους τίτλους. Εξόριστος από τη Γερμανία, ο άνθρωπος που μετέφερε ένα σακούλι άμμου από τον ένα τόπο μαρτυρίου στον άλλον, ακούγεται σαν Ελληνας. Ξεκινά να μιλά ήρεμα, αλλά ο τόνος της φωνής του γεμίζει ένταση, καθώς διηγείται με απίστευτες λεπτομέρειες την ιστορία των θυμάτων και της γερμανικής αγριότητας σε καθένα από τα χωριά της Κρήτης, δείχνοντάς μας παράλληλα τις καταστάσεις με τους αριθμούς των νεκρών (ακόμη κι αυτούς που δεν έχει καταγράψει το επίσημο κράτος), όπως τους έχει συγκεντρώσει μέσα από τη χρονοβόρα και επίμονη έρευνά του. «Για μένα πλέον η μάχη αυτή είναι η μάχη που δίνω δίπλα σας, εναντίον της γερμανικής κυβέρνησης» ξεκαθαρίζει. Και ξετυλίγει το κουβάρι των γεγονότων της ζωής του, που τώρα πια είναι δεμένη με τη ζωή της Ελλάδας, τη ζωή των Ελλήνων…
Πώς προέκυψε η πορεία στο Δίστομο;
Μέσα από έναν εφιάλτη! Είναι μεγάλη ιστορία. Υστερα από επτά χρόνια για δουλειά στη Δημοκρατία της Τσεχίας, επέστρεψα το 2007 στη Γερμανία με σοβαρό πρόβλημα υγείας και έκανα αντικαρκινική θεραπεία. Στη συνέχεια, αντί να μου δώσουν μια δουλειά και ένα σπίτι, με έκαναν άπορο και άστεγο. Εμεινα έναν χρόνο με αστέγους -πολλοί από αυτούς ήταν αλκοολικοί ή με ψυχολογικές διαταραχές- και όταν προσπάθησα να βγάλω τον εαυτό μου από αυτή την κατάσταση, μου είπαν ότι δεν γίνεται εξαιτίας της αρρώστιάς μου, ότι πρέπει να βρω κάποιον να μένει μαζί μου. Τους τόνισα ότι κανείς δεν με ψάχνει ή δεν με βοηθά ούτε και εδώ και ότι, αν μείνω μόνος μου σε κάποιο σπίτι, θα είναι το ίδιο.
Τι κάνατε πριν από την ασθένεια;
Ημουν ανεξάρτητος καθηγητής και δούλεψα σχεδόν σε όλη την Ευρώπη. Εχω ειδικευτεί σε εγκλήματα πολέμου, ένα από τα έργα μου ήταν να διδάξω στους νέους τι σημαίνει στρατόπεδο συγκέντρωσης και αφανισμού – έχω κάνει πλήρη έρευνα στο θέμα. Πηγαίνεις με νέους ανθρώπους σε τέτοια στρατόπεδα δύο τρεις εβδομάδες και αναβιώνεις τον εφιάλτη. Δεν το αντέχει κάποιος εύκολα αυτό, πρέπει να είσαι πολύ δυνατός. Αυτή ήταν η δουλειά μου. Δεν ήμουν ποτέ κάτω από την ομπρέλα του γερμανικού πανεπιστημίου, γιατί τα πανεπιστήμια τα ελέγχει το κράτος. Και αν είσαι υπό κρατικό έλεγχο στη Γερμανία, τότε πρέπει να διδάσκεις αυτό που θέλουν αυτοί. Κι εγώ ήθελα να διδάξω το σωστό.
Εχετε εκδώσει το υλικό αυτής της δουλειάς σας;
Ναι. Ξεκίνησα όταν πια δεν μου επιτρεπόταν να βρω δουλειά, ως ιστορικός, και τότε ήταν που η γερμανική κυβέρνηση εκνευρίστηκε και πάλι μαζί μου, γιατί δεν της αρέσουν τέτοια θέματα.
Από πού ξεκινήσατε για το Δίστομο;
Από τo Λίντιτσε, μια μικρή πόλη της Τσεχίας, όπου οι Γερμανοί εκτέλεσαν σχεδόν όλους τους κατοίκους για αντίποινα και κατέστρεψαν την πόλη. Περίπου 300 άνθρωποι, μεταξύ των οποίων 88 παιδιά, σκοτώθηκαν. Η ίδια μέρα, δύο χρόνια μετά, η 10η Ιουνίου 1944, είναι εξίσου σημαντική για τους Ελληνες: Δίστομο. Αλλά και για τη Γαλλία: Οραντούρ. Το περίεργο είναι ότι όλοι στη Γερμανία γνωρίζουν για την Οραντούρ. Ξέρει κανείς για το Δίστομο; Ναι. Εδώ και λίγες εβδομάδες. Από τότε που έγινε μια τηλεοπτική εκπομπή στο κανάλι ZDF και μίλησε ο Αργύρης Σφοντούρης, επιζών, που ήταν τότε μικρό παιδί. Εξι μήνες πριν, όταν ξεκίνησα το ταξίδι μου, όλοι μου έλεγαν «μα, γιατί το κάνεις αυτό;».
Τι τους απαντούσατε;
Ο βασικός λόγος για τη μακρά πορεία μου των 3.000 χιλιομέτρων ήταν ότι επρόκειτο για ένα «προσκύνημα». Επτά χρόνια μετά την αντικαρκινική θεραπεία, οι εξετάσεις θα έδειχναν την τελική πορεία της υγείας μου, αν δηλαδή ο καρκίνος νικήθηκε ή όχι. Προσευχήθηκα στον Θεό και είπα ότι, αν ο καρκίνος εξαλειφθεί, θα περπατήσω από το Λίντιτσε στο Δίστομο, μεταφέροντας ένα σακούλι άμμου από τον έναν τόπο μαρτυρίου στον άλλον. Και το έκανα. Κατά τη διάρκεια της πορείας μου συνάντησα τόσα μαρτυρικά μέρη (ονοματίζει δεκάδες, μεταξύ των οποίων η Υπάτη και τα Καλάβρυτα), που σοκαρίστηκα. Αναρωτήθηκα γιατί δεν ξέρω για όλα αυτά τα μέρη, γιατί δεν ξέρω για τις μαζικές σφαγές που έκαναν οι Γερμανοί σε όλη την Ελλάδα. Και έτσι άρχισα να καταγράφω τα γεγονότα.
Στην Κρήτη πώς φτάσατε;
Μετά την άφιξή μου στο Δίστομο, όπου και με τίμησαν απονέμοντάς μου το κλειδί της πόλης, γνώρισα ένα μέλος της επιτροπής του Μανώλη Γλέζου για τη διεκδίκηση των γερμανικών αποζημιώσεων, τον Αριστομένη Συγγελάκη, ο οποίος μου είπε ότι η οικογένειά του κατάγεται από τη Βιάννο και μου εξήγησε την ιστορία του χωριού του. Συγκλονίστηκα. Και μετά είδα τον χάρτη. Σε μια απόσταση 35 χιλιομέτρων δεκάδες χωριά έζησαν τη βία από τους Γερμανούς. Μετά άρχισε να μου μιλάει για το Αμάρι, την Κάνδανο, τα Ανώγεια… Ετσι αποφάσισα να κατέβω στην Κρήτη. Και κατά τη διάρκεια των ερευνών μου εδώ, ενώ είχα 41 μαρτυρικά κρητικά χωριά στη λίστα που μου είχαν δώσει, τώρα έχω 156 μέρη και κάθε μέρα ανακαλύπτω και ένα καινούργιο. Μιλάω με τους πιο ηλικιωμένους, με απογόνους ανθρώπων που έχουν εκτελεστεί, δεν αφήνω κανέναν που να μην ρωτήσω. Σε αυτή την περίπτωση ενεργώ όπως ένα λαγωνικό. Είναι ένα δύσκολο παζλ. Αλλά πρέπει να το ολοκληρώσω.
Η ελληνική κυβέρνηση έχει κάνει επαφή μαζί σας;
Οχι! Κανείς! Δεν έχω καμία υποστήριξη. Εχω επαφή μόνο με τον κύριο Συγγελάκη, που ήταν και εκπρόσωπος του Εθνικού Συμβουλίου στη δίκη του Διστόμου στο Διεθνές Δικαστήριο της Χάγης, και τον κ. Ιωάννη Μαύρο, που επίσης είναι στην επιτροπή για τις αποζημιώσεις, γιος του παλαιότερου πολιτικού Γεωργίου Μαύρου. Καλύπτω τα πάντα μόνος μου, έχω ξεμείνει εντελώς από χρήματα. Είναι πολύ λυπηρό το γεγονός ότι προσπαθώ να βρω υποστηρικτές και μικρές δωρεές, αλλά οι Ελληνες δεν με εμπιστεύονται γιατί έχω γερμανικό τραπεζικό λογαριασμό. Ωστόσο, δεν μπορώ να έχω λογαριασμό στην Ελλάδα, αφού δεν είμαι κάτοικός της. Και όσο έχω γερμανικό λογαριασμό, κανείς δεν στέλνει χρήματα. Το δημοτικό συμβούλιο και ο δήμαρχος της Βιάννου αυθόρμητα μου έδωσαν 450 ευρώ για την έρευνά μου (λέει ο δήμαρχος στα ελληνικά και επισημαίνει ότι θέλει να χρησιμοποιεί ελληνικές λέξεις, τουλάχιστον όταν μπορεί).
Στη Γερμανία έχετε υποστηρικτές;
Από την κυβέρνηση, όπως σας εξήγησα, όχι. Από την άλλη, ανήκοντας στο κόμμα GRÜNE (The Greens), αριστερό μα όχι κομμουνιστικό, έχω απέναντί μου και τους κομμουνιστές της Γερμανίας, του κόμματος LINKE, που με θεωρούν persona non grata. Με κατηγορούν ότι κάνω αυτό το έργο βαλτός από την κυβέρνηση! Κάτι που είναι παράλογο. Νομίζουν ότι το κάνω για να κερδίσω δημοτικότητα, να γυρίσω στη Γερμανία και να πάρω τα πρωτεία στη συζήτηση για τις αποζημιώσεις, την οποία προσπαθούν να μονοπωλήσουν. Αλλά εγώ δεν θέλω να γυρίσω στη Γερμανία. Εγώ θέλω να μείνω εδώ, στην Κρήτη. Από την άλλη, βρίσκομαι εδώ εξόριστος, εξαιτίας αυτού που κάνω.
Οι Κρητικοί
Από την υποδοχή που σας επιφύλαξε ο κόσμος της Κρήτης είστε ευχαριστημένος;
Οι Κρητικοί είναι απολύτως υπέροχοι. Οπου κι αν πάω, τρέχουν να βοηθήσουν όσο μπορούν. Θυμάμαι στην Κάντανο, επειδή στο μνημείο ήταν μόνο 51 ονόματα, τους είπα ότι κάτι είναι λάθος. Εχω επίσημη λίστα με 180 – «πού είναι οι υπόλοιποι;» ρώτησα. Τελικά, όμως, μέσα από την έρευνα, μαζέψαμε 251 ονόματα. Πολλοί εκεί εκτελέστηκαν λόγω της αντίστασης που προέβαλαν κατά την προέλαση των Γερμανών. Ξέρετε, στη μάχη στα Φλώρια και έπειτα στο φαράγγι της Καντάνου, όταν σχεδόν μόνοι τους οι πολίτες σταμάτησαν επί τρεις ημέρες έναν τόσο καλά εκπαιδευμένο και προετοιμασμένο αντίπαλο στρατό. Στο βιβλίο μου θα βάλω και αυτές τις ιστορίες. Αλλά θέλω να ξέρω ακριβώς τους αριθμούς και τις λεπτομέρειες. Είναι τελικά μάλλον τέτοια η φύση του κρητικού λαού, που οποιοσδήποτε εισβολέας θα είχε προβλήματα. Και οι Γερμανοί δεν μπορούσαν να συλλάβουν το γεγονός ότι το «αντάρτικο» είναι μια παράδοση των Ελλήνων. Γιατί, όταν είσαι υπό κατοχή 400 χρόνια, τότε μαθαίνεις να αγωνίζεσαι. Θυμάμαι στην Κάτω Σύμη όπου ένας ιδιοκτήτης εστιατορίου, του οποίου όλοι σχεδόν οι πρόγονοι ήταν αντάρτες, μου είπε: «Κοίταξε, εάν ένας κατακτητής έλθει και σήμερα, θα γίνω και εγώ αντάρτης, γιατί είναι οικογενειακή παράδοση». Οι Κρήτες, συγκεκριμένα, είναι διαφορετικοί από τους υπόλοιπους Ελληνες. Μοιάζει λες και όσο πιο νότια βρίσκεσαι τόσο περισσότερο έχεις να κάνεις με ανθρώπους πολεμιστές. Σκεφτείτε τους Σπαρτιάτες, σκεφτείτε τους Κρητικούς. Ακούγεται παράξενο. Αλλά έτσι είναι.
Μέρκελ και αποζημιώσεις
Πού αποδίδετε την άρνηση της γερμανικής κυβέρνησης στο θέμα των αποζημιώσεων;
Η γερμανική κυβέρνηση θεωρεί ότι το θέμα δεν την αφορά. Εχει μια τελείως ηλίθια συμπεριφορά όταν αναφέρεται στις αποζημιώσεις της Ελλάδας. Ξέρουν ότι η χώρα δεν έχει πληρώσει τίποτα. Τα 120.000.000 στα οποία αναφέρονται έχουν πάει στους επιζώντες της Θεσσαλονίκης. Ενα από τα μεγαλύτερα προβλήματα είναι ότι στην Ελλάδα χρησιμοποιείται ο όρος ολοκαύτωμα, ο οποίος είναι λάθος. Στα Ηνωμένα Εθνη η έννοια αυτή με την αγγλική της προφορά χρησιμοποιείται μόνο για τις μαζικές δολοφονίες των Εβραίων στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο από τους Γερμανούς. Και σε ολόκληρο τον κόσμο αυτό σημαίνει, παραπέμπει δηλαδή σε συγκεκριμένη ιστορική τραγωδία. Ετσι, έρχονται οι Γερμανοί και λένε: Το 1963 πληρώσαμε 120.000.000 για τα θύματα του Ολοκαυτώματος. Αρα έχετε αποζημιωθεί. Στην πραγματικότητα, όμως, αυτά τα χρήματα έχουν δοθεί για τους Εβραίους. Πρέπει, λοιπόν, στη διεκδίκηση να χρησιμοποιήσετε άλλες λέξεις ή έστω την ίδια λέξη, με την ελληνική προφορά της, αφού εξάλλου για ελληνική λέξη πρόκειται. Και όταν κάποιος σας ρωτήσει τι σημαίνει, μπορείτε να του εξηγήσετε ότι αναφέρεται στην ολική καταστροφή και την πυρπόληση των ελληνικών χωριών.
Ναι, αλλά ο γερμανικός λαός τι πιστεύει για τους Ελληνες;
Μην ακούτε κανέναν από αυτούς που λένε ότι η πλειονότητα των Γερμανών είναι αγανακτισμένοι με τους Ελληνες. Δεν είναι αλήθεια. Το 69% των Γερμανών λατρεύει την Ελλάδα. Και τα στοιχεία δείχνουν ότι ήδη η τουριστική κίνηση από Γερμανία είναι κατά 15% αυξημένη. Αν οι Γερμανοί σάς μισούν, τότε γιατί να θέλουν να περάσουν τις διακοπές τους μαζί σας; Μην ακούτε τη μερίδα του Τύπου, όπως είναι η «Bild», που στη Γερμανία την αποκαλούμε «η φωνή της Μέρκελ και του Σόιμπλε».
Ποιο είναι το μεγαλύτερο πρόβλημα στη διεκδίκηση των αποζημιώσεων;
Να ξέρετε ότι οι Γερμανοί δεν θα ξεχάσουν ποτέ ότι έχασαν δύο παγκόσμιους πολέμους εξαιτίας της Ελλάδας. Θυμηθείτε τι έκαναν οι Ελληνες στον Α΄ Παγκόσμιο. Δημιούργησαν τόσα προβλήματα στην ευρύτερη περιοχή για τους Γερμανούς και τους τότε συμμάχους τους, που άλλαξαν τον ρουν της Ιστορίας. Και αργότερα, στον Β΄ Παγκόσμιο, οι Γερμανοί έπαθαν ξανά τα ίδια. Το πρόβλημα, λοιπόν, είναι ότι τα μέσα παίζουν το ίδιο παιχνίδι με τη γερμανική κυβέρνηση. Τις τελευταίες εβδομάδες o κ. Ρίχτερ είπε στη γερμανική τηλεόραση ότι η Ελλάδα δεν θα βγει ποτέ από την κρίση. Γιατί να το πει αυτό; Ενας άλλος ιστορικός, ο κύριος Χάγκεν Φλάισερ, είναι επίσης στο πλευρό των Ελλήνων. Τονίζει ότι η Ελλάδα πρέπει να αποζημιωθεί, γιατί ποτέ δεν πληρώθηκε.
Για τον Ρίχτερ
Στο ερωτηματολόγιο της συνέντευξης, όπως είναι φυσικό, υπήρχαν και ερωτήσεις για την άποψη του ιστορικού σχετικά με τον Χάιντς Ρίχτερ. Ο Στέφαν Μακ Νιλ, ωστόσο, δεν χρειάστηκε να ερωτηθεί για το θέμα. Εφερε μόνος του τη συζήτηση στον συνάδελφό του και ήταν πραγματικός χείμαρρος.
«Με όλα όσα έχω καταγράψει, πρέπει να τονίσω ότι διαψεύδω τον κ. Ρίχτερ. Είναι εντελώς απίστευτο το γεγονός ότι δήλωσε πως τα θύματα δεν είναι τόσα πολλά, όσα λέει ο ελληνικός λαός. Συμβαίνει ακριβώς το αντίθετο! Ημουν στο Τυμπάκι. Εκεί, στο μνημείο είναι γραμμένα μόνο οκτώ ονόματα. Μιλούσα με τους πιο ηλικιωμένους και συνειδητοποίησα ξαφνικά ότι τα θύματα είναι στην πραγματικότητα 31. Επίσης, απίστευτη ιστορία είναι αυτή του χωριού Χόνδρος. Εχουν οκτώ άτομα στη λίστα τους. Μετά την έρευνά μου τα θύματα ανέβηκαν στα 23. Η Βιάννος ακόμη αντιμετωπίζει τα αποτελέσματα από την καταστροφή της από τους Γερμανούς. Δεν συνήλθε ποτέ. Οι νέοι έφυγαν και δεν ξαναγύρισαν. Το ίδιο συμβαίνει και με άλλα μέρη στην Κρήτη, όπως, ας πούμε, στην Κάνδανο. Ο Ρίχτερ λέει ότι ο καιρός έχει παρέλθει και τώρα είναι αργά. Τα εγκλήματα πολέμου, τα εγκλήματα κατά των ανθρώπινων δικαιωμάτων δεν παραγράφονται. Ακόμη κι όταν περάσουν 100 χρόνια. Εχουμε έναν νόμο στη Γερμανία. Αν σκοτώσω κάποιον και διαφύγω, ακόμη και ύστερα από 80 χρόνια -αν ήταν δυνατόν- θα με συνελάμβαναν. Δεν έχουμε χρονικό παράθυρο. Το θέμα των αποζημιώσεων στην Ελλάδα δεν έχει κλείσει».
Θα λέγατε ότι η γερμανική κατοχή ήταν ιδιαίτερα σκληρή στην Ελλάδα;
Οι Γερμανοί σε κανένα σημείο της Ευρώπης δεν έκαναν τέτοιες θηριωδίες όσο στην Ελλάδα. Ξέρετε πόσοι άνθρωποι πέθαναν εδώ κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκόσμιου Πολέμου; Στις μάχες, από πείνα, από εκτελέσεις… 15% του πληθυσμού! 1.100.000 ψυχές… Δεν αστειεύομαι. (βγάζει ένα αντίτυπο της «Μαύρης Βίβλου της Κατοχής» του Εθνικού Συμβουλίου για τη διεκδίκηση των γερμανικών οφειλών στην Ελλάδα, μας δείχνει τα στοιχεία και συνεχίζει συγκλονισμένος). Η Ρωσία έχασε 25.000.000, αλλά είναι μόνο το 10% του πληθυσμού. Η Γερμανία, η χώρα που ξεκίνησε τον πόλεμο, έχασε 6,1%. Η Ελλάδα έχασε υπερδιπλάσιο ποσοστό. Και πόσες άραγε ήταν οι γερμανικές απώλειες το ίδιο διάστημα στην Ελλάδα; Σύμφωνα με τις γερμανικές πηγές, μόλις 17.536 νεκροί και 2.102 αιχμάλωτοι πολέμου. Και μόνο μία ελληνική λέξη έχω στο μυαλό μου: ΓΙΑΤΙ; Και αυτό που έχω βάλει στόχο τώρα είναι να βρω και να καταγράψω τον ακριβή αριθμό των ατόμων που σκοτώθηκαν. Και όταν άνθρωποι σαν τον κύριο Ρίχτερ ξαφνικά λένε ότι οι αριθμοί είναι πλασματικοί και μεγάλοι, εγώ έχω να απαντήσω ότι υπάρχουν κι άλλα θύματα που δεν έχουν καταγραφεί. Υποτίθεται ότι στην περιοχή της Ιεράπετρας σκοτώθηκαν 451 άτομα. Χμ! Εγώ έχω ήδη καταγράψει 500 και ακόμη δεν έχω τελειώσει…
Τι πιστεύει ο γερμανικός λαός για τις αποζημιώσεις στην Ελλάδα; Τι γνωρίζει για το έργο σας;
Η διαφορά στη Γερμανία είναι ότι, όταν μιλούν για τη Γαλλία, μιλούν για αντίσταση. Οταν μιλούν για την Κρήτη, μιλούν για αντάρτες (λέει τη λέξη στα ελληνικά). Και τους προσδίδουν την ιδιότητα του δολοφόνου, του σφαγέα. Αυτό γίνεται ακόμη και από τα γερμανικά δικαστήρια. Το 1998 η Γερμανία χαρακτήρισε τη σφαγή στο Δίστομο όχι έγκλημα πολέμου, αλλά πολεμική πράξη. Από την άλλη, ο γερμανικός λαός δεν είναι πληροφορημένος. Δεν ξέρει τι έχει γίνει στη Ελλάδα. Εμένα με αγνοούν εντελώς η κυβέρνηση και τα μέσα ενημέρωσης.
Δεν σας έχει κάνει εντύπωση γιατί τώρα ο κύριος Ρίχτερ λέει πράγματα σαν αυτά που είπε; Είναι καθηγητής σε συντηρητικό πανεπιστήμιο και άρα υπάλληλος του γερμανικού κράτους που πληρώνεται από αυτό. Και αν τώρα σταθεί στο πλευρό της Κρήτης, όπως έκανε κάποτε, μπορεί να χάσει τη δουλειά του. Αν ποτέ δημιουργηθεί γερμανική επιτροπή για να εξακριβώσει τον πραγματικό αριθμό των θυμάτων, σας εγγυώμαι ότι ο κύριος Ρίχτερ θα είναι ο επικεφαλής καθηγητής. Και τώρα που ο κρητικός λαός, ο ελληνικός λαός, υψώθηκε εναντίον του, θα κάνει τα πάντα να αποτρέψει την καταβολή των αποζημιώσεων. Γι’ αυτό πρέπει να ολοκληρώσω το έργο με τις λίστες, γιατί, αν, ας πούμε στην Κάνδανο, δει τη λίστα που έχει μόνο 51 ονόματα, ενώ στα επίσημα έγγραφα ο αριθμός είναι 180, θα πει: «Ορίστε, οι Ελληνες ψεύδονται. Δεν είμαστε αναγκασμένοι να τους πληρώσουμε»
Συνέντευξη στον Γιάννη Μαθιουδάκη
δρα Φιλοσοφίας Πανεπιστημίου Αθηνών
Μ.Η.Τ. 232120