Πριν από μερικές ημέρες και καθώς ένα ακόμη απόγευμα συγκέντρωσης των «Αγανακτισμένων» ξεκινούσε στο Σύνταγμα, έτυχε να βρεθούμε σε μία θεατρική παράσταση με τον τίτλο «Πού είναι ο Δήμιός μου;» από την ομάδα Magenta. Το έργο πραγματευόταν πώς δύο μελλοθάνατοι μπροστά από μία αγχόνη βίωναν ως πολιτικά όντα και ως δραματικά πρόσωπα το προδιαγεγραμμένο τέλος. Οι παραλληλισμοί με μία γενιά νέων που είναι αντιμέτωπη με την κρεμάλα της οικονομικής αβεβαιότητας, της εν δυνάμει ολικής ή μερικής αναδιάρθρωσης, το ιδεολογικό κενό, το τέλμα και την απογοήτευση, εμφανείς. Ο συμβολισμός της αγχόνης, άλλωστε, κυρίαρχος και στη συνθηματολογία των Ελλήνων «Indignados».
Παραδόξως, τελικά η τιμωρία χαρίζεται και οι μελλοθάνατοι καλούνται να προσδιορίσουν τον εαυτό τους, από το μηδέν, ως πολιτικά, κοινωνικά όντα και δημιουργοί του μέλλοντος. Επιστρέφοντας στην πλατεία Συντάγματος, εκείνη την πρώτη Τετάρτη της κινητοποίησης, οι πολίτες που συγκεντρώθηκαν για πρώτη φορά ακομμάτιστοι βρέθηκαν αντιμέτωποι με την αμηχανία της πρώτης νέας δράσης: «Τώρα τραγουδάμε ή λέμε συνθήματα, ή φωνάζουμε; Τι κάνουμε τώρα;» Οι σκιές από τις κρεμάλες κάθε άλλο παρά έφυγαν πάνω από το κεφάλι τους. Ούτε η «τιμωρία», αν θέλουμε να τη δούμε έτσι, τους χαρίστηκε ούτε εκείνοι, αντίστροφα, είναι διατεθειμένοι να τη χαρίσουν. Αλλά η απόφαση για δράση, στην εποχή των μελλοθανάτων, παραμένει μία απόφαση βαθιά και ουσιαστικά αισιόδοξη.
Στις χειρότερες συγκυρίες, ο άνθρωπος εκδηλώνει έναν εσωτερικό, σχεδόν παράλογο οπτιμισμό. Δεν πρόκειται απλά και μόνο για την περίπτωση του «πνιγμένου που πιάνεται απ’ τα μαλλιά του» ούτε φυσικά για άγνοια κινδύνου. Στη νευροβιολογία ονομάζεται «προκατάληψη του οπτιμισμού». Κοινώς, όπως εξηγεί η νευρολόγος Τάλι Σάροτ στο περιοδικό «Time», παρά το γεγονός ότι διακατεχόμαστε από την ικανότητα να ταξιδεύουμε νοητικά στο παρελθόν και το μέλλον (και επομένως να γνωρίζουμε τον αναπόδραστο θάνατό μας ή τις συνέπειες ενός οικονομικού αδιεξόδου), ο εγκέφαλός μας παραμένει «προγραμματισμένος» στην πίστη σε ένα καλύτερο αύριο. Και θα αναλάβει δράση γι’ αυτό, όποιο κι αν είναι το αποτέλεσμα.
Η νευροφυσιολογία του οπτιμισμού
Οι αισιόδοξοι άνθρωποι κερδίζουν περισσότερα χρήματα, αποταμιεύουν περισσότερο, είναι πιο πιθανό να ξαναπαντρευτούν, αν χωρίσουν, ή να αναρρώσουν πιο σύντομα ή ακόμη και πλήρως, όταν αρρωστήσουν. Ολα αυτά τα -λίγο ως πολύ- γνωστά προέρχονται από σειρά ερευνών που έγιναν στις ΗΠΑ τα τελευταία χρόνια. Η νευρολόγος Τάλι Σάροτ, πάλι, αποφάσισε να κάνει κάτι διαφορετικό. Παρακολούθησε τον τρόπο που οι συμπατριώτες της αντιμετώπισαν ένα «ομαδικό τραύμα» της αμερικανικής ψυχοσύνθεσης, την 11η Σεπτεμβρίου. Διαπίστωσε λοιπόν το εξής παράδοξο: Μερικούς μήνες μετά το συμβάν, οι αναμνήσεις των ερωτηθέντων ήταν ακριβείς μόνο κατά 63%. Και αυτό γιατί τις είχαν μερικώς «ανασκευάσει» προς το θετικότερο, ώστε να χρησιμεύουν στον μελλοντικό σχεδιασμό της πραγματικότητας.
Να αισιοδοξείς δεν σημαίνει να ξεχνάς. Το αντίθετο, μάλιστα. Σε αντίθεση με την κοινότοπη συμβουλή «να μη σκεφτόμαστε το παρελθόν, αν θέλουμε να είμαστε ευτυχισμένοι», η νευροβιολογία δείχνει ότι ο άνθρωπος είναι προγραμματισμένος να γυρίζει στο παρελθόν για να σχεδιάσει το μέλλον. Γι’ αυτό και η ικανότητα να κάνουμε σχέδια βασίζεται εν μέρει και στον ιππόκαμπο, το κέντρο του εγκεφάλου που ελέγχει τη μνήμη. Και οι άνθρωποι που υφίστανται καταστροφές εκεί όχι μόνο χάνουν τη μνήμη τους, αλλά και την ικανότητα να οραματίζονται και να κοιτούν μπροστά.
Το πιο εντυπωσιακό από όλα όμως είναι ο τρόπος με τον οποίο ο άνθρωπος «φιλτράρει» τη μνήμη και το συναίσθημα, ώστε κατά τον προγραμματισμό νέων δράσεων να επικρατήσουν οι αισιόδοξες προσδοκίες. Στον «χάρτη» του εγκεφάλου, δίπλα στον ιππόκαμπο βρίσκεται η αμυγδαλή, κέντρο επεξεργασίας του συναισθήματος. Ο τρόπος που η αμυγδαλή αλληλεπιδρά με τον προμετωπιαίο φλοιό, μία περιοχή που εξελίχθηκε μεταγενέστερα και ελέγχει τη λειτουργία της γλώσσας και τον καθορισμό νέων στόχων, ελέγχεται από έναν ιδιότυπο «τροχονόμο».
Ως «τροχονόμο» εννοούμε το κέντρο του προμετωπιαίου φλοιού rACC, το οποίο «ενθαρρύνει» τη ροή θετικών συναισθημάτων και συσχετισμών. Σε ένα πείραμα καταγραφής με μαγνητική τομογραφία της δραστηριότητας στις συγκεκριμένες περιοχές του εγκεφάλου, οι επιστήμονες παρατήρησαν ότι όσοι έκαναν αισιόδοξες σκέψεις είχαν πιο έντονη ροή πληροφοριών ανάμεσα στην αμυγδαλή και τον προμετωπιαίο φλοιό και πιο έντονη δράση του «τροχονόμου».
Η «κίνηση» μεταξύ αμυγδαλής και προμετωπιαίου Φλοιού δεν είναι μονόδρομη, αλλά αντιθέτως… δρόμος δύο κατευθύνσεων. Ετσι, η αισιόδοξη σκέψη όχι μόνο προσδιορίζει τον τρόπο που σκεφτόμαστε το μέλλον, αλλά καθορίζει και τον τρόπο που επιδρούμε σε αυτό μέσα από τις σκέψεις, τις επιλογές και τις δράσεις μας. Η επιλογή της δράσης βασίζεται εν γένει στην αισιοδοξία. Αντίθετα, η απαισιοδοξία «παραλύει» τον άνθρωπο. Του λόγου το αληθές αποδεικνύει ένα ακόμη πείραμα.
Η νευροεπιστήμονας της σχολής της γνωσιολογίας Σάρα Μπένγκτσον ζήτησε από δύο ομάδες μαθητών να λύσουν νοητικές εξισώσεις, παρατηρώντας ταυτόχρονα τη δραστηριότητα που αναπτυσσόταν στα διάφορα εγκεφαλικά κέντρα τους. Στην πρώτη ομάδα έκανε ενθαρρυντικά σχόλια πριν από τις ασκήσεις, ενισχύοντας την αυτοπεποίθησή τους. Αντίθετα, στη δεύτερη μίλησε απαξιωτικά, διαμορφώνοντας αρνητικό κλίμα. Παρατηρήθηκε ότι η πρώτη, αισιόδοξη ομάδα, ακόμη και όταν έκανε λάθος σε κάποια απάντηση, είχε αυξημένη δραστηριότητα στο τμήμα του προμετωπιαίου φλοιού που σχετίζεται με την αυτοανάλυση και την περισυλλογή. Με άλλα λόγια, οι άνθρωποι αυτοί είχαν κινητοποιηθεί ώστε να «μάθουν από τα λάθη τους». Αντίθετα, η απαισιόδοξη ομάδα, επειδή είχε «πιστέψει» ότι δεν θα τα καταφέρει, δεν έδειξε να εκπλήσσεται ούτε να κινητοποιείται από τα αρνητικά αποτελέσματα, με συνέπεια, φυσικά, να μην μπορεί να «διδαχτεί από τα λάθη», ώστε να μην τα επαναλάβει στο μέλλον.
Τι δείχνουν τα πειράματα
Οι άνθρωποι, λένε οι επιστήμονες, έχουν ακόμη δύο βασικές νοητικές λειτουργίες που εμπλέκονται στην προκατάληψη της αισιοδοξίας. Η πρώτη είναι η ικανότητα να βρίσκουν θετικά στοιχεία ακόμη και στις χειρότερες καταστάσεις. Η δεύτερη, να πιστεύουν στις αποφάσεις τους και να τις στηρίζουν, ακόμη και αν δεν μπορούν να είναι σίγουροι για το θετικό αποτέλεσμα.
Την πρώτη λειτουργία διαπίστωσαν οι νευρολόγοι Ρέι Ντόλαν και Ταμάρα Σάινερ, οι οποίοι ζήτησαν από εθελοντές να φανταστούν μία σειρά από ασθένειες, από ένα σπασμένο πόδι μέχρι τα τελικά στάδια της νόσου Αλτσχάιμερ. Παρατήρησαν ότι οι εθελοντές έτειναν να χαρακτηρίζουν πιο θετική μία κατάσταση, όταν την αντιπαρέβαλλαν με μία χειρότερη εμπειρία. Ετσι, το σπασμένο πόδι αυτομάτως δεν ήταν τόσο «φοβερό» σε σχέση με έναν ασθενή στα τελευταία στάδια της άνοιας. Παράλληλα υποβλήθηκαν σε μαγνητική τομογραφία, που έδειξε ξανά ότι ο προμετωπιαίος φλοιός «φίλτραρε» προς το θετικότερο τα σήματα που έστελνε το λεγόμενο «ραβδωτό σώμα» του εγκεφάλου, μία περιοχή προγραμματισμένη να επεξεργάζεται τα θετικά και τα αρνητικά στοιχεία κάθε κατάστασης.
Εγκεφαλική δράση
Στο άλλο πείραμα, που έγινε από την Τάλι Σάροτ, μαζί με τους Ρέι Ντόλαν και Μπενεντέτο ντε Μαρτίνο, οι επιστήμονες ζήτησαν από ομάδα εθελοντών να διαλέξει ανάμεσα σε δύο, εξίσου δελεαστικούς, προορισμούς για τις καλοκαιρινές τους διακοπές. Μέτρησαν την εγκεφαλική τους δραστηριότητα προτού κάνουν την επιλογή τους και αφού είχαν πάρει απόφαση. Διαπίστωσαν πως αν, για παράδειγμα, οι εθελοντές είχαν προτιμήσει την Ελλάδα από την Ταϊλάνδη, ο τρόπος που έβλεπαν την Ελλάδα, αφού την είχαν διαλέξει, ήταν πιο θετικός από ό,τι πριν. Δηλαδή ενίσχυαν εκ των υστέρων την επιλογή τους με θετική σκέψη. Κάτι που απεικονιζόταν και στο σχετικό τμήμα του εγκεφάλου και συγκεκριμένα σε έναν κόμβο νευρώνων που ονομάζεται κερκοφόρος πυρήνας. Το κέντρο αυτό επεξεργάζεται την προσδοκία και την ανταμοιβή. Μόλις λοιπόν επέλεγαν τον προορισμό, ο κερκοφόρος πυρήνας άρχιζε να «διαφημίζει» τις θετικές ιδιότητες του επιλεγμένου προορισμού, δημιουργώντας προσδοκίες. Οι προσδοκίες, φυσικά, ίσως διαψεύδονταν στο μέλλον. Αλλά η θετική προδιάθεση ήταν βασικό στοιχείο της επιλεγμένης δράσης.
Σε έναν κόσμο άδικο, άνισο, άλλοτε ακατάληπτο και -άλλοτε- εκνευριστικά προδιαγεγραμμένο, η αισιοδοξία μπορεί να μοιάζει άκαιρη, υπερφίαλη, ακόμη και απολιτίκ. Αποτελεί όμως αναμφίβολα την προϋπόθεση για κάθε επίκαιρη, ουσιαστική και πολιτική δράση.
Από τη Μυρτώ Μπούτση
Μ.Η.Τ. 232120