Η πρώτη κρυφή κάμερα στην Ελλάδα άρχισε να τραβάει πλάνα μέσα στο σκότος της Κατοχής. Ο πρώτος -και μοναδικός- πολίτης κατεχόμενης χώρας που τόλμησε να απαθανατίσει σε φιλμ τις κτηνωδίες των ναζί ήταν Ελληνας. Το μνημειώδες ντοκουμέντο του, γροθιά στο στομάχι των απολογητών του εθνικοσοσιαλισμού, προβλήθηκε στη Δίκη της Νυρεμβέργης τον Σεπτέμβριο του 1947 για να τεκμηριώσει τα εγκλήματα των απογόνων των Ες-Ες και της Βέρμαχτ σε βάρος άμαχου πληθυσμού. Το όνομα του ηρωικού κινηματογραφιστή είναι Αγγελος Παπαναστασίου. Το έργο του, που ολοκλήρωσε με χίλιους κινδύνους και βάζοντας στοίχημα τη ζωή του, έχει τίτλο: «Από την τραγωδία της σκλαβωμένης Ελλάδος 1941-1944». Το παρουσιάζει σήμερα σε DVD η «δημοκρατία» ως φόρο τιμής στον Ελληνα αντιστασιακό, στον αγωνιστή της ελευθερίας, στους νεκρούς, στους βασανισμένους, στους πεινασμένους και ξεκληρισμένους συμπατριώτες μας που μέχρι σήμερα έμειναν αδικαίωτοι.
O Αγγελος Παπαναστασίου, γόνος ιστορικής οικογένειας των Αθηνών με πλούσιες εθνικές περγαμηνές, έγραψε για το τόλμημά του: «Στις 27 Απριλίου 1941 ο γερμανικός στρατός έφτασε στην Αθήνα ύστερα από απεγνωσμένη προσπάθεια του στρατού μας, ο οποίος αναγκάστηκε να υποχωρήσει προ της συντριπτικής υπεροχής. Πήρα μια απόφαση να κινηματογραφήσω την άφιξή τους και εν συνεχεία ό,τι μπορούσα περισσότερο κατά την περίοδο της Κατοχής. Υπολόγιζα ότι η παραμονή τους στην Ελλάδα θα ήταν μόνο μια εθνική περιπέτεια, αλλά όχι και εθνική συμφορά, όπως απεδείχθη. Η θηριωδία τους, οι καταστροφές που έκαναν στα χρόνια της Κατοχής, τα μαρτύρια στα οποία υποβλήθηκε ο ελληνικός λαός είναι άνευ προηγουμένου. Η ταινία που κατόρθωσα να πάρω είναι αψευδής μάρτυρας των εγκλημάτων τους. Την ετοίμαζα την περίοδο της Κατοχής με χίλιους κινδύνους. Η ικανοποίησή μου είναι αφάνταστη που προβλήθηκε στο δικαστήριο της Νυρεμβέργης. Θα συνεχίσω τις προβολές διότι έτσι δεν θα ξεχάσουμε εύκολα τα μαρτύριά μας. Στο Συνέδριο της Ειρήνης που όλοι ευχόμαστε να γίνει σύντομα ίσως να χρειαστεί πάλι να προβληθεί για να ικανοποιηθούν οι δίκαιες αξιώσεις μας. Θα ήθελα και η νεολαία μας να το βλέπει, να θυμάται την Ιστορία της και να ξέρει τη φρίκη του πολέμου».
Η κυρία Λουκία Παπαναστασίου είναι κόρη του Αγγελου και διαπρύσιος κήρυκας του δικαιώματος της χώρας μας να λάβει επιτέλους τις πολεμικές επανορθώσεις που μας οφείλει η Γερμανία. Το ντοκιμαντέρ αυτό στιγμάτισε τη ζωή της και εκείνη κάνει ό,τι μπορεί για να φτάσει στα χέρια των Ελλήνων, να προβληθεί στα σχολεία, να διαδοθεί. Η συζήτηση μαζί της, αν μη τι άλλο, ήταν διαφωτιστική.
ΕΡ.: Σε ποια ηλικία είδατε τις εικόνες που τράβηξε ο πατέρας σας;
ΑΠ.: Ημουν πολύ μικρή. Ο πατέρας μου πέθανε όταν ήμουν 12 ετών. Μου έδωσαν αυτό το φιλμ και μου είπαν: «Είναι του πατέρα σου, της Ελλάδας. Δείχνει την τραγωδία που πέρασαν οι Ελληνες. Φύλαξέ το». Το έκανα. Το φύλαξα σαν ευαγγέλιο. Οποτε το παρακολουθώ, όσες φορές κι αν το ξαναδώ, συγκινούμαι. Είναι δικοί μου άνθρωποι όσοι φαίνονται στο ντοκιμαντέρ. Στα 12 μου χρόνια το είδα. Με στιγμάτισε για όλη μου τη ζωή. Με έκανε σεμνή, λιτή. Με έκανε να θέλω να δείχνω έμπρακτα την αλληλεγγύη μου στους ανθρώπους.
ΕΡ.: Ποια σκηνή σάς προκάλεσε τη μεγαλύτερη εντύπωση;
ΑΠ.: Ολες οι εικόνες με σημάδεψαν, με συγκλόνισαν. Τα σκελετωμένα παιδάκια, οι εξαθλιωμένοι άνθρωποι, οι κρεμασμένοι, οι απελπισμένοι. Η χαροκαμένη γυναίκα στο νεκροταφείο που πιάνει το μαντίλι της και βρίσκεται σε πλήρη απόγνωση, εκτός εαυτού, από τον πόνο. Αν τα δεις όλα αυτά, δεν μπορείς να τα βγάλεις από το μυαλό σου. Σε στοιχειώνει για πάντα και σου μαθαίνει το αντίτιμο της ελευθερίας και της αξιοπρέπειας.
ΕΡ.: Θεωρείτε ότι η διάδοση του ντοκιμαντέρ μπορεί να βοηθήσει την Ελλάδα στην παρούσα συγκυρία;
ΑΠ.: Αυτές οι εικόνες της Κατοχής είναι ένα τσεκ που δεν έχει εξαργυρωθεί. Αν οι υπεύθυνοι χειριστούν το θέμα όπως πρέπει, όχι μόνο θα τιμήσουν αυτούς τους ανθρώπους που υπέφεραν και για εμένα αποτελούν ιερά πρόσωπα, μέλη της οικογένειάς μου, αλλά θα προσφέρουν μεγάλες υπηρεσίες στους σημερινούς Ελληνες. Ακούω τις ύβρεις και τις λοιδορίες που εκτοξεύουν επίσημοι και ανεπίσημοι από τη Γερμανία εναντίον της Ελλάδας και εξεγείρομαι. Οργίζομαι πάρα πολύ, αφού γνωρίζω τι έχουν κάνει οι πρόγονοί τους εναντίον της πατρίδας μου, το οποίο δεν το πλήρωσαν και έχουν το θράσος να μιλάνε! Αναρωτιέμαι πότε θα βρεθεί εκείνος που θα αποκαταστήσει τη μεγάλη αδικία που έχουμε υποστεί. Τα πλάνα του πατέρα μου «έκαψαν» τους ναζί εγκληματίες στη Νυρεμβέργη και ελπίζω η δύναμη της φλόγας τους, της αλήθειας δηλαδή, να διατηρηθεί εσαεί.
ΕΡ.: Υποστηρίζετε ότι πρέπει να προβληθεί στα σχολεία. Δεν είναι πολύ σκληρά τα πλάνα που περιλαμβάνει;
ΑΠ.: Αυτό ήθελε ο πατέρας μου. Να φτάσουν οι εικόνες της Κατοχής στις σχολικές αίθουσες. Δεν ρίσκαρε τη ζωή του για χρήματα ή υλικά αγαθά. Εθεσε την οικογένειά του σε κίνδυνο για να υπηρετήσει τους συμπατριώτες του. Για την ιδέα της Ελλάδας και του ανθρωπισμού. Θεωρούσε ότι έπρεπε να μάθουν και -κυρίως- να νιώσουν όλοι πόσο μεγάλη καταστροφή προξένησαν οι Γερμανοί στην Ελλάδα. Ναι, αυτό το ντοκιμαντέρ είναι εξαιρετικό μάθημα για τους νέους. Τα πλάνα σκληρά; Μα είναι η Ιστορία μας. Αυτή είναι. Σκληρή, αδυσώπητη, αλλά αληθινή. Οι νέοι στην τηλεόραση βλέπουν χιλιάδες δολοφονίες, εγκλήματα και αγριότητες και δεν μιλάει κανείς. Δεν τους προστατεύει κανείς. Από την αλήθεια που δεν βολεύει τους εχθρούς της χώρας θέλουν να τους προστατεύσουν;
ΕΡ.: Εχει δείξει ενδιαφέρον το υπουργείο Παιδείας για να προβληθεί στις σχολικές αίθουσες;
ΑΠ.: Ποτέ. Κανένα ενδιαφέρον. Μόνο ένας διευθυντής σχολείου ανέλαβε την πρωτοβουλία και το είδαν εκατοντάδες παιδιά, που συγκινήθηκαν πάρα πολύ απ’ όσα παρακολούθησαν. Κατάλαβαν τις δυσκολίες που πέρασε αυτή η πατρίδα για να ορθοποδήσει και τα εγκλήματα που έκαναν με τόση μεγάλη ευκολία οι… «πολιτισμένοι» Γερμανοί του Χίτλερ. Ελπίζω στο μέλλον κάτι να γίνει.
ΕΡ.: Εχει αναφερθεί ότι η ταινία του πατέρα σας έχει υποστεί λογοκρισία. Αληθεύει;
ΑΠ.: Ναι. Περίπου το 1978 το είχαν ζητήσει για προβολή στο Πολεμικό Μουσείο. Το δώσαμε και το πήραμε πίσω διαλυμένο. Ο σύζυγός μου το… επανασυναρμολόγησε με μεγάλη δυσκολία. Ελειπαν πολλά πλάνα. Γνωρίζω ότι έχει αφαιρεθεί το μεγαλύτερο τμήμα από σκηνές διαδήλωσης -εν μέσω Κατοχής- με κεντρικό σύνθημα «Εξω οι Βούλγαροι από τη Μακεδονία». Οι Ελληνες διαδηλωτές δεν ήθελαν να επεκταθεί η βουλγαρική κατοχή στην περιοχή της Μακεδονίας. Αυτό το τμήμα του φιλμ έχει -κυριολεκτικά- μακελευτεί. Επίσης, οι «σαμποτέρ» αφαίρεσαν πολλά καρέ με πρόσωπα που φαίνονταν στις λήψεις του πατέρα μου. Θα είχαν τους λόγους τους, φαντάζομαι.
Το καΐκι σωτηρίας και οι διεθνείς διακρίσεις
Ο Άγγελος Παπαναστασίου γεννήθηκε στις 14 Ιανουαρίου 1896. Πέθανε την 1η Ιουνίου 1953. Διετέλεσε ανώτερος αξιωματικός του Πολεμικού Ναυτικού. Ιδρυσε την ελληνική βιομηχανία κατασκευής μπαταριών ΠΑΚ Α.Ε. Για λόγους που αναφέρονται παρακάτω, ήταν ο πρώτος επιχειρηματίας στην κατεχόμενη Ευρώπη που προσπάθησε απεγνωσμένα να πείσει τους Γερμανούς ότι τα προϊόντα του ήταν σκάρτα. Η συκοφάντηση της επιχείρησής του από τον ίδιο ήταν ζήτημα ζωής και θανάτου! Με το μικρό καΐκι του «Αγιοι Ανάργυροι» φυγάδευσε εκτός Ελλάδας πολίτες και αξιωματικούς που κινδύνευαν. Στη συνέχεια προσέφερε το καΐκι για να βοηθήσει τις ελληνικές ναυτικές επιχειρήσεις για την απελευθέρωση της Ελλάδας. Η ταινία του Αγγελου Παπαναστασίου έχει λάβει πάμπολλες διεθνείς διακρίσεις σε φεστιβάλ και αποτέλεσε την πρώτη ύλη για το ντοκιμαντέρ «Angelos’ Film» του Ούγγρου σκηνοθέτη Πίτερ Φόργκατς.
Σαμποτάζ στον Ρόμελ
Ο Αγγελος Παπαναστασίου πρέπει να ήταν ο πρώτος -και μάλλον ο μοναδικός- Ευρωπαίος βιομήχανος που κατάφερε να πραγματοποιήσει εκτεταμένο και επιτυχές σαμποτάζ στις δυνάμεις του Χίτλερ στη Μέση Ανατολή, υπονομεύοντας τη λειτουργία των τεθωρακισμένων που διοικούσε ο στρατάρχης Ρόμελ, η «αλεπού της ερήμου». Ο αξέχαστος Ελληνας ερασιτέχνης κινηματογραφιστής ήταν ο ιδρυτής της βιομηχανίας ΠΑΚ Α.Ε., της μοναδικής κατασκευάστριας μπαταριών στα Βαλκάνια. Προτού προλάβουν οι Γερμανοί να κατασχέσουν το εργοστάσιο, ο Παπαναστασίου και οι εργάτες χάλασαν ουκ ολίγες από τις μπαταρίες, με αποτέλεσμα την ακινητοποίηση πολλών αρμάτων μάχης των ναζί στην έρημο αλλά και στα σύνορα της Ρωσίας.
Η Ελένη Βλάχου (1911-1995), η αείμνηστη εκδότρια της εφημερίδας «Καθημερινή», κατέγραψε στο βιβλίο «Στιγμιότυπα» την προσωπική μαρτυρία της για την αντιστασιακή ενέργεια του Παπαναστασίου:
«Οχι πως είχα ποτέ συνεργασθεί σοβαρά με ομάδες αντιστάσεως. Κάτι μεταφράσεις έκανα, μερικά “πατριωτικά” άρθρα έγραφα για λαθραίες εφημεριδούλες, και όταν σφραγίσανε τα ραδιόφωνα και έπαιρνες μόνο ελληνικούς σταθμούς, δάνειζα ένα φορητό ραδιόφωνο με μπαταρίες, σπάνιο απόκτημα που είχα φέρει από την Αμερική. Αυτό παρ’ ολίγον να με κάνει να πέσω σε τρομερή κακοτοπιά, όταν επήγα με το ποδήλατο όπως συνήθως στο εργοστάσιο ΠΑΚ, για να πάρω, μυστικά βέβαια, τις μπαταρίες που χρειαζόμουνα.
“Φύγε γρήγορα! Είμαστε γεμάτοι SS! Θέλουν να μας συλλάβουν όλους!” Τι είχε συμβεί; Είχαν σταματήσει ένα σωρό τανκς στην έρημο και ήταν αυτά που είχαν μπαταρίες ΠΑΚ! Και ο καϋμένος ο Αγγελος Παπαναστασίου, διευθυντής του εργοστασίου και φίλος, προσπαθούσε να τους πείσει ότι δεν επρόκειτο για πατριωτικό σαμποτάζ, ότι αυτή ήταν η ποιότης των ΠΑΚ, ότι ήταν πάντα κακή… Παρά πέντε να τους τουφεκίσουν όλους». Ελένη Βλάχου, «Στιγμιότυπα», σελ. 74.
Η κυρία Παπαναστασίου μας ενημέρωσε ότι στην τελευταία έκδοση του βιβλίου της Ελένης Βλάχου, αντί για το όνομα του πατέρα της, ο αναγνώστης θα διαβάσει μόνο τα αρχικά του: Α.Π.
Το έργο του οπερατέρ του ελληνικού δράματος αναγνωρίστηκε το 1947
Οι Γερμανοί που κατηγορήθηκαν για την ελληνική υπόθεση στη Δίκη της Νυρεμβέργης, όπου προβλήθηκε το ντοκιμαντέρ του Παπαναστασίου, ήταν οι ακόλουθοι: Wilhelm List, Maximilian von Weichs, Lothar Rendulic, Walter Kuntze, Hermann Foertsch, Franz Boehme, Helmuth Felmy, Hubert Lanz, Ernst Dehner, Ernst von Leyser, Wilhelm Speidel, και Kurt von Geitner. Η δίκη ξεκίνησε στις 8 Ιουλίου 1947 και ολοκληρώθηκε στις 19 Φεβρουαρίου 1948. Ηταν η υπόθεση Νο 47. Το ελληνικό κράτος έχει αναγνωρίσει το έργο του ηρωικού οπερατέρ του ελληνικού δράματος. Στις 21 Οκτωβρίου 1947, το Εθνικό Γραφείο Εγκληματιών Πολέμου επιστρέφει την ταινία στον δημιουργό και τον ευχαριστεί για το έργο του. Την επιστολή υπογράφει ο διευθυντής του Εθνικού Γραφείου Εγκληματιών Πολέμου και αντεισαγγελεύς του Αρείου Πάγου Δ. Κιουσόπουλος: «Εν Αθήναις τη 21 Οκτωβρίου 1947. Προς τον κ. Παπαναστασίου, τέως δημοτικόν σύμβουλον Αθηναίων. Ενταύθα. Αριθ. Πρωτ. 1411. Εχομεν την τιμήν να επιστρέψωμεν την προσωρινώς τεθείσαν εις την διάθεσιν του Εθνικού Γραφείου Εγκληματιών Πολέμου ταινίαν εκ της ιστορίας της απαισίας μνήμης εχθρικής κατοχής. Επί τη ευκαιρία η υπηρεσία ημών εκφράζει τας ευχαριστίας της προς υμάς διότι η κινηματογραφική αύτη ταινία ου μόνον υπεβοήθησεν το έργον του Γραφείου εις διεξαχθείσαν σχετικήν μεγάλην διεθνή δίκην όπως δώση ακριβή εικόνα των διαδραματισθέντων εν Ελλάδι κατά την Κατοχήν και δη το ηρωικόν έπος της Εθνικής Αντιστάσεως και το μαρτύριον του Ελληνικού Λαού κατά την περίοδον της Κατοχής, αλλά είναι εκ των πολυτίμων στοιχείων της ζώσης ιστορίας της περιόδου εκείνης. Ο Διευθυντής, Δ. Κιουσόπουλος / Αντεισαγγελεύς Αρείου Πάγου».
Παναγιώτης Λιάκος
φωτό: Χρήστος Ζήνας
Μ.Η.Τ. 232120